સપ્તપર્ણી એ આયુર્વેદની દવાઓમાં એક માનવામાં આવે છે જેના ઘણા આરોગ્ય લાભો છે. તે સદાબહાર વૃક્ષ છે જે ડિસેમ્બરથી માર્ચ દરમિયાન નાના લીલા અને સફેદ ફૂલો ઉગાડે છે, ખૂબ જ તીવ્ર અને અલગ સુગંધ આપે છે. છોડ મોટાભાગે ભારત અને તેના આસપાસના હિમાલયના વિસ્તારોમાં ઉગે છે. છોડની છાલ ગ્રે રંગની છે. તે આયુર્વેદિક, સિદ્ધ અને યુનાની આ ત્રણેય દવા ઘણા રોગોની સારવાર માટે વપરાય છે. સપ્તપર્ણી એક છોડ છે જે મૂળ દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયના દેશ અને ભારતીય ઉપખંડમાં જોવા મળે છે.
નબળા પડી જવાથી લઈને ખુલ્લા જખમોને મટાડવું અને નપુંસકતાથી કમળો સુધી અનેક પ્રકારની આરોગ્ય સમસ્યાઓના ઉપચારમાં સપ્તપર્ણીને અસરકારક દવા માનવામાં આવે છે. સપ્તપર્ણીની છાલ ચિંતા ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને અસ્તિત્વની શક્યતા પણ વધારે છે.
તેમ છતાં છોડના મોટાભાગના ભાગોમાં ઔષધીય ગુણધર્મો છે, પરંતુ તેની છાલ સદીઓથી મેલેરિયા મટાડવા માટે વપરાય છે. સપ્તપર્ણી, જ્યારે ઘણા રોગોની સારવાર માટે અસરકારક છે, જ્યારે છોડમાં પ્રજનનક્ષમતામાં ઘટાડો કરવાની ક્ષમતા પણ છે. સપ્તપર્ણી, નો સ્વાદ કડવો અને બેહદ છે, પણ આયુર્વેદિક ચિકિત્સાએ ચામડીના રોગો, ઝાડા અને સાપના ડંખની સારવાર માટે સપ્તપર્ણીનો ઉપયોગ કર્યો છે. આ છોડ ની છાલનો ઉપયોગ મલેરિયાના ઉપચાર તરીકે થાય છે.
સપ્તપર્ણી છોડ ઘાવની સારવારમાં ખૂબ અસરકારક માનવામાં આવે છે. પ્રાણીઓ પર હાથ ધરવામાં આવેલા એક અધ્યયન સૂચવે છે કે સપ્તપર્ણીના પાંદડાઓમાંથી મેથેનોલના અર્ક ખુલ્લા ઘાને ઝડપથી મટાડવામાં મદદ કરી શકે છે. સપ્તપર્ણીના અર્ક ત્વચાને સુધારવામાં અને ઘા પછી ફરી ત્વચાને સુધારવામાં પણ મદદરૂપ થઈ શકે છે. સપ્તપર્ણીના પાંદડાં અને છાલના મેથેનોલ અર્કનો ઉપયોગ અને કેટલાક અન્ય છોડના પાંદડા પણ ઝડપથી ઘાને સુધારવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
સપ્તપર્ણી છોડ ના વિવિધ ભાગો વિવિધ પ્રકારના બેક્ટેરિયા સામે અસરકારક હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. તે ગ્રામ-પોઝિટિવઅને ગ્રામ-નેગેટિવ બંને સામે અસરકારક હોવાનું દર્શાવવામાં આવ્યું છે. સપ્તપર્ણીની છાલ એ વિવિધ પ્રકારના બેક્ટેરિયા સામે અસરકારક છે. આમાં ત્વચા, ફેફસાં અને પેશાબની નળીઓનો વિસ્તાર ચેપનું કારણ અને ફૂડ પોઇઝનિંગનું કારણ ન બને એવા બેક્ટેરિયા શામેલ છે.
સપ્તપર્ણીની એન્ટિપ્લાઝમોડિયલ પ્રવૃત્તિ મલેરિયા પરોપજીવી પ્લાઝમોડિયમ સામે અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે. સપ્તપર્ણીનો ઉપયોગ ઝાડા અને મરડોની સારવાર માટે પણ થાય છે. સપ્તપર્ણી છોડ ના મેથેનોલિક અર્કથી અતિસાર દૂર થાય છે, પરંતુ શરીર પર એન્ટિનોસિસેપ્ટિવ અસર પણ થાય છે.
સપ્તપર્ણી ના છોડ નો અર્ક કેલ્શિયમ ચેનલોને અવરોધિત કરીને ઝાડાને રોકવામાં મદદ કરે છે. ઝાડાની સારવારમાં સપ્તપર્ણીની અસરકારકતા બતાવી છે. સપ્તપર્ણીને અસરકારક ઔષધિ માનવામાં આવે છે જે રોગપ્રતિકારક શક્તિને સુધારવામાં મદદ કરે છે. છોડની જલીય અર્ક રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં સુધારવામાં અને એલર્જીક પ્રતિક્રિયાઓને ઘટાડવામાં ખૂબ અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે.
તે ત્વચા અને ઘા ના ચેપનું કારણ અને ફૂગ સામે પણ અસરકારક માનવામાં આવે છે. સપ્તપર્ણીના મૂળ અને છાલના અર્કમાં અસરકારક એન્ટિમાઇક્રોબાયલ ગુણધર્મો હોવાનું દર્શાવવામાં આવ્યું છે જે ફૂલો, ફળો અને પાંદડાઓના અર્ક કરતાં પણ વધારે છે. સપ્તપર્ણીની છાલમાં એવા ગુણધર્મો છે જે તેને એન્ટિમેલેરિયલ અસર આપે છે. તે એન્ટિમેલેરિયલ ડ્રગ ક્વિનાઇનનો વિકલ્પ હોઈ શકે છે.
સપ્તપર્ણી ના છોડ ની છાલ હોર્મોનસ સંબંધિત અને સેલ-મધ્યસ્થી (સાયટોલોજિકલ) રોગપ્રતિકારક શક્તિને ઉત્તેજિત કરવામાં અસરકારક હોઈ શકે છે. આ બંને આપણી હસ્તગત રોગપ્રતિકારક શક્તિના બે મહત્વપૂર્ણ ભાગો છે. શરીરમાં રોગપ્રતિકારક શક્તિ જન્મજાત હોય છે જ્યારે અન્ય હસ્તગત કરેલી અથવા હસ્તગત કરેલી નવી જીવાણુઓનો ચહેરો ધીમે ધીમે વિકસે છે.
યકૃતના રોગોની સારવારમાં સપ્તપર્ણી એકદમ ફાયદાકારક હોઈ શકે છે. કે આ છોડમાં અનેક ગુણધર્મો છે. આ છોડ નો અર્ક યકૃતના નુકસાનને ઘટાડવામાં અને રોગ પછી યકૃતને ફરીથી મટાડવામાં ખૂબ અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે. આ છોડમાં હાજર ગુણધર્મો કે જે નાના કોષના ફેફસાના કેન્સરની રોકથામ અને સારવારમાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
સપ્તપર્ણીનો ઉપયોગ લાંબી ઝાડા, પેટમાં દુખાવો, સાપના ડંખ, દાંતના દુખાવા અને મરડોની સારવાર માટે પરંપરાગત રીતે થાય છે. આ છોડના પાંદડાઓ બેરીબેરી (વિટામિન બી1 ની ઉણપને લીધે થતો રોગ) ની સારવાર માટે થાય છે. તેના પાંદડા, દાંડીની છાલ અને રુટની છાલના મિથેનોલના અર્ક, ક્ષય રોગનું કારણ બનેલા બેક્ટેરિયાના વિકાસને અટકાવી શકે છે. સપ્તપર્ણીની છાલનો ઉપયોગ ત્વચાની બળતરા ઘટાડવા માટે અસરકારક છે.
આ છોડ ના અર્કમાં ઉધરસથી રાહત, કફનાશક અને અસ્થમા વિરોધી અસરો હોવાનું જાણવા મળે છે. આ છોડમાં હાજર પિકરિન નામનો આલ્કલોઇડ અસ્થમા વિરોધી અને ઝેરી વિરોધી ગુણધર્મો આપે છે. આ છોડના પરાગ એલર્જી પેદા કરી શકે છે અને આ છોડનો રસ ઉત્તેજક તરીકે ઓળખાય છે.