માંલકાંગણી ને જ્યોતિષમતી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તે એક આયુર્વેદિક ઔષધિ છે જે નર્વસ સિસ્ટમ માટે ફાયદાકારક છે. પરંપરાગત રીતે, આ ઔષધિને ’મગજ ક્લિયરર’ કહેવામાં આવે છે અને માનવામાં આવે છે કે તે બુદ્ધિ સુધારવામાં સહાય કરે છે. સંધિવા, અસ્થમા, રક્તપિત્ત, સંધિવા જેવી ઘણી બધી સ્થિતિઓના સંચાલનમાં પણ તે ફાયદાકારક માનવામાં આવે છે.
આયુર્વેદમાં, મલકાંગણીને એક ગરમ ઔષધિ કહેવામાં આવે છે જે પિત્ત અને કફ દોશાને ઘટાડે છે. યુનાની ડોકટરો સૂચવે છે કે આ ઔષધિ ગરમ હવામાનમાં વધારે માત્રામાં ન લેવી જોઈએ. રસપ્રદ વાત એ છે કે ભારતના કેટલાક ભાગોમાં આ ઔષધિ નો ઉપયોગ શિયાળામાં ગરમી મેળવવા માટે કરવામાં આવે છે.
માંલકાંગણી પ્લાન્ટને એન્ટિફેરિલિટી ગુણધર્મો હોવાનો સંકેત પણ આપવામાં આવ્યો છે અને તે ગર્ભપાત માટે પણ કામ કરી શકે છે. વધારે માત્રામાં પણ આડઅસર થઈ શકે છે. મલકાંગણીમાં સરળ અંડાકાર પાંદડા હોય છે જે દાંડી પર એક પછી એક ઉગે છે. આ પાંદડાઓની ધાર દાંતવાળી છે. આ છોડમાં પીળો, લીલોતરી-પીળો અથવા લીલોતરી-સફેદ ફૂલો છે જે જુમખા માં ઉગે છે. આ છોડમાં પીળા-નારંગી રંગના ફળ આવે છે.
દરેક ફળમાં લગભગ એક થી છ પીળા અથવા લાલ-ભૂરા રંગના બીજ હોય છે જે આકારમાં અંડાકાર હોય છે. તેઓ ખરાબ ગંધ લે છે અને સ્વાદમાં કડવી હોય છે. મલકાંગણી છોડની છાલ લાલ રંગની અથવા ભુરી હોય છે અથવા તેની બહારની બાજુ રફ સપાટી હોય છે, જ્યારે તે અંદરની બાજુ આછા પીળો હોય છે.
યુનાની ચિકિત્સાના નિષ્ણાતો પેશાબની રીટેન્શન, નબળી મેમરી, પેટની સમસ્યાઓ, અને વાળમાટે અને ગોરાપણું સહિતની અનેક પરિસ્થિતિઓમાં સારવાર માટે મલકાંગણી ઔષધિઓનો ઉપયોગ સૂચવે છે. મલકાંગણી મગજ અને નર્વસ સિસ્ટમ માટેના ફાયદા માટે જાણીતા છે. આ છોડના બીજમાંથી બનાવેલ ઉકાળો પરંપરાગત રીતે માથાનો દુખાવો અને હતાશાની સારવાર માટે વપરાય છે. પરંપરાગત રીતે, મલકાંગણી બીજ પાવડરનો ઉપયોગ નર્વસ ડિસઓર્ડરના સંચાલન માટે કરવામાં આવે છે.
માંલકાંગણીનો છોડ અનેક રીતે ફાયદાકારક છે. મલાકાંગણીનો ઉપયોગ બ્રેઇન ટોનિક, મૂત્રવર્ધક પદાર્થ અને શાંત કરનાર તરીકે થાય છે. ચીની દવાઓમાં, આ છોડનો ઉપયોગ સાંધાનો દુખાવો, સંધિવા, તાવ અને એડીમાની સારવાર માટે થાય છે. આયુર્વેદિક ચિકિત્સામાં, માલકાંગણી બીજ અને આ બીજનું તેલ બૌદ્ધિક કામગીરી અને બૌદ્ધિક મેમરીને સુધારવા માટે વપરાય છે. મલકાંગણીને પૂરક બનાવવું બાળકોના આઇક્યુ સ્તરને સુધારી શકે છે.
અતિસાર અને મરડોને ઉત્તેજિત કરનાર અને ન્યુમોનિયા અને સેપ્ટીસીમિયાને ઉત્તેજિત કરનાર બેક્ટેરિયા સામે મલાકાંગણી છોડના બીજ અર્ક અસરકારક હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. મલકાંગણીનો અર્ક ન્યુમોનિયા પેદા કરતા બેક્ટેરિયા ‘ક્લેબિસેલા ન્યુમોનિયા’ સામે પણ અસરકારક છે. બેક્ટેરિયલ ચેપ અથવા ફંગલ ઇન્ફેક્શનના કેસોમાં આ ઔષધિની અસરકારકતાનું આકલન કરવા માટે કોઈ ક્લિનિકલ અભ્યાસ હાથ ધરવામાં આવ્યાં નથી.
માંલકાંગણી પ્લાન્ટમાં એન્ટિ-માઇક્રોબાયલ ગુણધર્મો છે, જે બેક્ટેરિયા અને ફૂગ બંને સામે અસરકારક છે. મલકાંગણી પ્લાન્ટનો હાઇડ્રોઆલ્કોહોલિક અર્ક, સ્ટેફાયલોકોકસ ઓ માં અસરકારક છે આ ઉપરાંત, તે એસ્પરગિલસ નામની ફૂગ સામે પણ અસરકારક છે. મલકાંગણીનો ઉપયોગ ત્વચા ચેપની સારવાર માટે થાય છે. હર્બલ ચિકિત્સકો વાળ ઉગાડવા અને તેમને ચળકતા બનાવવા માટે મલકાંગણી બીજ તેલનો ઉપયોગ કરે છે. મલકાંગણીની પેસ્ટ ગરમ સરસવના તેલ સાથે ભેળવવામાં આવે તે માથાની ચામડી માટે ફાયદાકારક છે.
માલાકાંગણીના છોડના પાંદડામાંથી નીકળેલા ટ્રાઇટર્પિનમાં નોંધપાત્ર ઘા મટાડવાનો ગુણધર્મ હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. મલાકાંગણી સીડ ઓઈલમાંથી બનાવેલ 5% જેલ કોલાજેન ફાઈબર, ફાઈબ્રોબ્લાસ્ટ્સ અને લોહીના કોષોને સુધારે છે, જે ઘાને મટાડવામાં મદદ કરે છે. આ છોડની મૂળની છાલ મેલેરિયાની સારવારમાં વપરાય છે. માલકંગાનીના મૂળની છાલ અને દાંડીના અર્કમાં મેલેરિયા પ્રતિરોધક ગુણધર્મો છે. તેના મૂળની છાલ વધુ અસરકારક હોવાનું જાણવા મળ્યું છે.
માલાકાંગણી ના મૂળની છાલમાંથી કાઢવામાં આવેલા ટ્રાઇટર્પીન પરંપરાગત રીતે એન્ટી મેલેરીયલ દવાઓ કરતાં ઓછી અસરકારક હોવાનું જણાયું છે. મલકાંગણી બીજ અર્ક રક્ત કોલેસ્ટરોલનું સ્તર ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે. માલાકાંગણીના બીજ સંધિવા માટે અસરકારક છે. મલકાંગણી સાયટોકિન્સનું વધુ પડતું ઉત્પાદન અટકાવે છે, બળતરા ઘટાડે છે અને સંધિવાનાં લક્ષણોને દૂર કરે છે. મલકાંગણી બીજ તેલનો ઉપયોગ સાંધામાં સંધિવાની સારવાર માટે કરવામાં આવે છે.
કેટલીક લોક ચિકિત્સા સિસ્ટમોમાં, મલકાંગણીના મૂળનો ઉપયોગ ન્યુમોનિયાના ઉપચાર માટે થાય છે. માલકાંગણીનો પાઉડર રુટ કેન્સરના સંચાલન માટે વપરાય છે. મલકાંગણી પ્લાન્ટને પેટનું ફૂલવું અને કાર્ડિયોટોનિક ઘટાડવા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. માલકાંગણી છોડના મૂળનો ઉપયોગ માસિક દુખાવો ઘટાડવા માટે પણ થાય છે. લાંબી મરી (પીપળી) સાથે મલકાંગણીના મૂળને ભેળવીને પેસ્ટ બનાવો અને તેને દિવસમાં બે વાર લો, તેનો ઉપયોગ લ્યુકોરિયા અને શુક્રાણુનાશકની સારવાર માટે થઈ શકે છે.
માંલકાંગણી પ્લાન્ટ તેની ગર્ભનિરોધક અસર માટે પણ જાણીતો છે, તેથી જ સગર્ભા સ્ત્રીઓએ આ ઔષધિનું કોઈપણ સ્વરૂપ લેતા પહેલા ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જ જોઇએ. માલકંગાનીના વધુ માત્રા (2 ગ્રામથી વધુ) ઉબકા અને ઉલટીનું કારણ બની શકે છે. તો ધ્યાન રાખો કે તેનું ધ્યાનપૂર્વક સેવન કરો. મોટાભાગની ઔષધિઓ અન્ય દવાઓના કામમાં અવરોધ રૂપ બને છે.