સ્ત્રીઓ સામાન્ય રીતે ૧૦ થી ૧૪ વર્ષ તબ્બકામાં, પ્રેગ્નનસી દરમિયાન અને મેનોપોઝ (આશરે ૪૫ વર્ષ પછી) દરમિયાન હોર્મોનમાં ફેરફાર જોવા મળે છે કે જેના લીધે તેમના મૂડમાં ઉતાર-ચઢાવ અને ડિપ્રેસન થઈ શકે છે. દરેક સ્ત્રી માટે આવનારા સમયમાં કુદરતી રીતે હોર્મોનલ ફેરફાર આવે છે.
હોર્મોન્સ એ અંડોક્રાઈન ગ્રંથિમાંથી બનેલા રસાયણ હોય છે જે લોહી દ્વારા શરીરના અન્ય ભાગોમાં પહોંચી જુદા જુદા કાર્યો માટે એક મેસેંજરનું કામ કરે છે. હોર્મોન્સમાં વધારો અથવા ઘટાડો થવાથી શરીરનું મેટાબોલિઝમ પ્રભાવિત થવા લાગે છે.
મહત્વપૂર્ણ છે કે માનવ શરીરમાં કુલ 230 હોર્મોન્સ હોય છે. તેમાંથી કેટલાક હોર્મોન્સ અન્ય હોર્મોન્સની રચના અને સ્ત્રાવને પણ નિયંત્રિત કરે છે. તેવામાં વધતી ઉંમર, અતિશય તાણ, અનિયમિત જીવનશૈલી, સ્ટીરોઈડયુક્ત દવાઓનું સેવન, વધારે વજન હોર્મોનના લેવલને ખલેલ પહોંચાડે છે.
હોર્મોનને લગતા ફેરફારથી સ્ત્રીઓના શરીરમાં સ્તનનો વિકાસ થવો, પ્રાયવેટ પાર્ટસ પર વાળનો ગ્રોથ થવો, ઉંચાઈ વધવી જેવા ફેરફાર આવે છે. સ્ત્રીઓમાં મેન્સ્ટ્રુએશન સાયકલની શરૂઆત પણ આ જ સમયથી થાય છે. આ પ્રકારના ફેરફાર થવામાં ત્રણ થી ચાર વર્ષ લાગે છે અને છોકરીઓ આ સમય દરમિયાન અલગ અલગ લાગણીયો પણ અનુભવે છે.
એક છોકરીને તેના શરીરમાં આવતા બદલાવ સાથે , જાતીય ફેરફારો તથા પ્રજનનની શરૂઆત આ બધા સાથે અનુકૂળ થવું પડે છે.જેથી તેઓ ભાવનાત્મક રીતે મુંજવણ અનુભવે છે. આ વખતે પિટ્યુટરી ગ્રંથિ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે કે જે શરીરના અને પ્રજનન તંત્રના વિકાસ માટે જરૂરી હોર્મોનનાં ફેરફાર માટે સીગ્નલ મોકલે છે.
પ્રેગ્નનસી વખતે , માસિક સ્ત્રાવ દરમિયાન ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટેરોન જેવા હોર્મોનના પ્રમાણમા થતો ઘટાડો જોવા મળતો નથી,પરંતુ એક નવો જ હોર્મોન ઉત્પન્ન થઈ છે.બાળકના જન્મ પછી પ્રેગ્નનસી દરમિયાન જે હોર્મોનનું પ્રમાણ વધેલું હતું તેમાં અચાનક જ ઘટાડો આવી જાય છે, કે જેના લીધે સ્ત્રીઓમાં ઘણા શારીરિક અને સ્વાભાવિક ફેરફારો આવે છે.
શરીર પહેલાની જેમ જ કાર્ય કરવાની શરૂઆત કરી દે છે પરંતુ હોર્મોનના પ્રમાણમા થતા ફેરફારના લીધે ,ઘણી સ્ત્રીઓમાં પોસ્ટપાર્ટમ ડિપ્રેશન (પ્રેગનેંસી બાદ જોવા મળતું ડિપ્રેશન ) આવી શકે છે. આ ઉપરાંત મેનસ્ટ્રુએશન સાયકલ વખતે પણ હોર્મોનમાં ફેરફાર જોવા મળે છે કે જેને પી એમ એસ કહે છે.
પી એમ એસ વખતે પણ શરીરમાં થોડા ફેરફાર આવે છે, જેવા કે સ્તનના ભાગે દુખાવો થવો , પેટ ફુલાય જવું, મૂડમાં ઉતાર ચઢાવ આવવા, અને ચામડીને લગતી તકલીફો પણ જોવા મળે છે. આવા પ્રકારના ચિન્હો પાછળનું સચોટ કારણ જાણવું મુશ્કેલ છે કારણકે આવા ચિન્હો માટે હોર્મોનલ ઉપરાંત માનસિક તથા આજુબાજુનું વાતાવરણ પણ જવાબદાર હોઈ શકે છે.
પુરુષોમાં હોર્મોન્સના અસંતુલનથી તાણ, ચીડિયાપણું, સેક્સ માટે ઈચ્છા ન થવી, નપુંસકતા, દાઢી અથવા મૂછ જેવા વાળ વધારે ઉગવા કે ઓછા ઉગવા વગેરે સમસ્યા જોવા મળે છે. બાળકોને સ્થૂળતા, શરીરનો અસંતુલિત વિકાસ. હોર્મોન્સની ઉણપના કારણે કિશોરાવસ્થામાં છોકરીઓમાં પોલિસીસ્ટિક ઓવરી સિન્ડ્રોમનું જોવા મળે છે. જ્યારે કિશોરોમાં અંડકોષનો વિકાસ પૂર્ણ થતો નથી.
ટેસ્ટોસ્ટેરોન માં ફેરફાર :
પુરુષોમાં જોવા મળતો આ હોર્મોન સ્નાયુઓને વિકસાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેની ઉણપની સીધી અસર પુરુષોની પ્રજનન ક્ષમતા પર થાય છે. તેમના હાડકા પણ નબળા થવા લાગે છે.
સેરોટોનિન માં ફેરફાર :
મૂડને અસર કરતું આ હોર્મોન યાદશક્તિ, સારી ઊંઘ અને સારા પાચનતંત્ર માટે જવાબદાર હોય છે. જો મગજ આ હોર્મોનનું ઉત્પાદન યોગ્ય પ્રમાણમાં ન કરે તો તાણ, આધાશીશી, વજનમાં વધારો અને અનિંદ્રા જેવી સમસ્યા થાય છે.
સોમાટ્રોપિન હોર્મોન જેમાં લગભગ 190 એમિનો એસિડ હોય છે. તે હોર્મોન વિકાસ અને મેટાબોલિઝ્મનો દર નક્કી કરે છે. એડ્રેનલ ગ્રંથિમાં ઉત્પન્ન થતું આ હોર્મોન મૂડ અને લાગણીઓને અસર કરે છે અને તાણથી તરત જ મુક્તિ આપે છે. આ હોર્મોન મેટાબોલિક સ્તરમાં વધારો કરે છે અને મગજમાં આનંદની ભાવના જગાડેછે.
જ્યારે, આત્મીયતા દરમિયાન, એક સ્ત્રી અચાનક ખબર પડે છે કે તે તેના પાર્ટનર સાથે એક કુટુંબ બનાવવા માંગે છે – આ પણ ઓક્સિટોસીન છે. અંગ્રેજી વૈજ્ઞાનિકોએ સાબિત કર્યું છે કે પ્રેમ હોર્મોન પણ બાળકના વિભાવનામાં ભાગ લે છે – તે શુક્રાણુઓને ઇંડાને “વિતાવે છે” તે પણ બાહ્ય મહિલાઓને આપવામાં આવે છે, જો સંકોચન અચાનક નબળા બની જાય છે. અને તે ઓક્સિટોસીન પ્રસૂતિ દરમિયાન અથવા લાગણીઓને કારણે બાળજન્મ દરમિયાન વિકસિત થવાનું બંધ કરતું નથી, તે માટે પેટાત્મક હોલમાં શાંત અને શાંતિપૂર્ણ વાતાવરણ જાળવી રાખવું જરૂરી છે.
હોર્મોન હિરોક્સિન થાઇરોઇડ ગ્રંથિ દ્વારા ઉત્પાદિત મુખ્ય હોર્મોન, તમામ અંગો અને સિસ્ટમો પર સક્રિય અસર ધરાવે છે. આ પદાર્થની જૈવિક પ્રવૃત્તિ એટલી ઊંચી નથી. પરંતુ ઉત્સેચકો થાઇરોક્સિનના પ્રભાવ હેઠળ- થાઇરોઇડ હોર્મોન – વધુ સક્રિય ટી 3 (ત્રિરીયોથોથોરાયિન) માં રૂપાંતરિત થાય છે. તે પછી, પદાર્થ રક્તમાં પ્રવેશ કરે છે અને શરીરની કોશિકાઓ દ્વારા ફેલાય છે, જ્યાં તેનું મુખ્ય કાર્ય પેશીઓની વૃદ્ધિ અને વિકાસ અને નિયંત્રણ ચયાપચયનું નિયમન કરવું છે.
હોર્મોન નોરેપીનફ્રાઇન તે હિંમત અને ક્રોધાવેશના હોર્મોન તરીકે પણ ઓળખાય છે. તે ક્ષણોમાં મૂત્રપિંડની ગ્રંથીમાં વિકસિત થાય છે જ્યારે વ્યક્તિ તણાવપૂર્ણ પરિસ્થિતિમાં પડે છે. સ્ત્રી શરીરના હોર્મોન્સ – ખાસ કરીને નોરેપીનફ્રાઇન – આત્મવિશ્વાસ આપો. આ પદાર્થની મદદથી, તણાવમાં કાર્ય કરવું તે ફક્ત સારું જ નથી. તે સરળ અને ઝડપી વિવિધ રોજિંદા કાર્યો ઉકેલવા માટે મદદ કરે છે, અપ્રિય પરિસ્થિતિઓમાં માર્ગો શોધવા માટે.
એમેનોરિયા અર્થાત સતત 3 મહિના સુધી માસિક ન આવવું. આ સમસ્યા સ્ત્રીના જીવનમાં કેટલાક તબક્કામાં થતાં પરિવર્તનોને કારણે જોવા મળે છે, જેમકે – ગર્ભધારણ, સ્તનપાન, મેનોપોઝ દરમિયાન. આ સિવાય કેટલીક દવાઓના પરિણામરૂપે કે મેડિકલ સમસ્યાઓને કારણે પણ એમેનોરિયા થઈ શકે છે, જેવીકે ઓવ્યુલેશન એબનોર્માલિટી, જન્મજાત ખામી, શારીરિક અક્ષમતા કે અન્ય મેડિકલ સ્થિતી, ઈટીંગ ડિસઓર્ડર, મેદસ્વીતા, અત્યાધિક શારીરિક વ્યાયામ, થાઈરોઈડની સમસ્યા
સ્ત્રીને માસિક દરમિયાન લગભગ દર કલાકે સેનેટરી નેપકિન્સ બદલવાની જરૂર પડે છે. સ્ત્રીનો માસિકસ્રાવનો સમયગાળો સાત દિવસથી વધુ સમય સુધી ચાલી શકે છે. અન્ય સામાન્ય લક્ષણોમાં માસિક સ્રાવ દરમિયાન સ્પોટિંગ અથવા રક્તસ્રાવ, અથવા ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન સ્પોટિંગ અથવા રક્તસ્રાવ થઈ શકે છે.