યકૃતને અંગ્રેજીમાં લિવર કહેવાય છે. લિવરમાં સોજો આવે અથવા લિવર વધી જાય તો આયુર્વેદ તેને ઉદરરોગ અંતર્ગત માને છે. ઉદરના રોગ આઠ પ્રકારના માનવામાં આવે છે, જેનું વર્ગીકરણ આ પ્રકારે કરવામાં આવે છે. 1. વાતજ ર. પિત્તજ 3. કફ 4. સન્નિપાત પ. પ્લીહોદર 6. બદ્ધોહર 7. ક્ષતોદર 8. જલોદર.
લીવર ખરાબ થવાની આપણા આરોગ્ય ઉપર ખુબ જ ખરાબ અસર થાય છે. એક તો ખાવાનું પચશે નહી, તેનાથી ખોરાકનો પાચક રસ, લોહીમાં પરિવર્તન નહી થઇ શકે. આરોગ્ય સતત બગડતું જશે, અણગમો વ્યક્ત થશે, કોઈ કામમાં મન નહી લાગે, વધુ સમય સુધી જો આ સ્થિતિ રહી તો અલ્સર પણ થઇ જશે. આ સિવાય કમળો, હેપેટાઈટીસ બી, સી, વગેરે ભયાનક રોગો ઉત્પન થઇ શકે છે.
માનવશરીરમાં સૌથી મોટી અને ભારે પ્રણાલીયુકત ગ્રંથિ યકૃત છે. તેનો રંગ જાંબુડી જેવો હોય છે અને ઉદરમાં મધ્ય રેખાની ડાબી બાજુ પાંસળીઓની પાછળ ડાબા ફેફસા તથા વક્ષોદર મધ્યસ્થ પેશીઓ નીચે હોય છે. હૃદય એનાથી જમણી તરફ ને નજીક જ હોય છે. પૂર્ણ રૂપે સ્વસ્થ વ્યક્તિના યકૃતનું વજન શરીરના વજન કરતાં 36મા ભાગ જેટલું હોય છે. ડાબેથી જમણી બાજુ યકૃતની લંબાઈ 8થી 10 ઇંચ હોય છે.
સ્વસ્થાવસ્થામાં યકૃત ડાબી ચૂચુકરેખામાં પાંસળીની આડમાં હોય છે અને ઉદરમાં અનુભવ થતો નથી, પરંતુ જ્યારે તેમાં સૂજન થઈ જાય છે તો પાંસળીની નીચે ઉદરમાં અનુભવ થતો હોય છે અને દબાવવાથી ત્યાં વેદના પણ થાય છે. બાળકોમાં બે વર્ષની અવસ્થા સુધી યકૃત સ્પર્શ-જ્ઞાન આસાન હોય છે, કેમ કે યકૃતના આગળના કિનારે ચૂચુકરેખામાં પાંસળીથી અડધી આંગળી નીચે હોય છે.
યકૃત ના રોગ થવાના કારણ અને લક્ષણ :
ફાસ્ટ ફૂટ, અધિક ગરિષ્ઠ કે ચટપટું ભોજન, શરાબનું વધારે પડતું સેવન, આળસુ સ્વભાવ એટલે કે શારીરિક શ્રમ ન કરવો, અનુચિત ભોજન કે પછી ટાઇફોઈડનો તાવ કે મલેરિયાનો તાવ આવવાથી પણ લિવરમાં સોજો આવી જતો હોય છે. આવી સ્થિતિમાં ઝાડા થઈ જવા, ખોરાક બરાબર પચે નહિ અને કબજિયાત વગરે પણ આ રોગના લીધે જ ઉત્પન્ન થતી હોય છે.
યકૃતમાં પીડા અને તેને દબાવવાથી દુખાવો થવો, યકૃત વધી જવું, મોઢામાં કડવાશ રહ્યા કરે, પેટમાં આફરો ચડ્યા કરે, જેનાથી બહુ તકલીફ થયા કરે, પેટમાં થોડો થોડો દુખાવો કે પીડા રહ્યા જ કરે, ક્યારેક દુખાવો વધી જતો હોય છે.
વમન, અતિસાર ક્યારેક કબજિયાત, બળતરા, માથામાં દુખાવો, જીભ પર મેલ જામી જવો, શરીર કાન્તિહીન થઈ જવું, મનમાં અપ્રસન્નતા, પેટમાં ભારેપણું લાગવું ને ભોજન બરાબર પચવું નહિ, થોડો તાવ રહેવો, અને શરીરમાં પીળાશ દેખાવવી કે કમળો થઈ જવો જેવાં લક્ષણો હોય છે. ઊંઘ ઓછી થઈ જવી, હૃદયની ગતિ તેજ થઈ જવી.
ઘણાં દર્દીને તો હાઈ બ્લડપ્રેશર થઈ જતું હોય છે. થોડા પરિશ્રમથી પણ વધારે થાક લાગી જવો, ચક્કર આવવાં, છાતીમાં બહુ દુખાવો થઈ જાય, સ્વાભાવ ચીડચીડો થઈ જવો વગેરે લક્ષણો જોવા મળે છે. લીધેલું ભોજન જાણે કે પેટમાં પહોંચ્યું જ નથી ને ઉપર હોય તેવું અનુભવાય છે
એટલા માટે હમેશા લીવરને ઠીક કરવાનો ઉપાય કરવો જોઈએ. લીવર ભોજન પચાવવા સિવાય શક્તિનો સંગ્રહ કરે છે, ઝેરીલા તત્વોને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે, પ્રતિકાર શક્તિ ને મજબુત કરવા સાથે જ અનેક જરૂરી રસાયણો ઉત્પન કરે છે.
લીવર ખરાબ થવાથી મોઢાના એનીમિયા વધુ રહે છે, જેનાથી મોઢામાંથી વાસ આવે છે.ત્વચા ઈજાગ્રસ્ત થવા લાગે છે, ખાસ કરીને આંખની નીચેની ચામડીને સૌથી પહેલા અસર થાય છે. ત્વચા ઉપર થાક જોઈ શકાય છે. ત્વચાનો કલર ઉડી જાય છે. ઘણી વખત તો સફેદ ડાઘા જોવા મળે છે, તેને લીવર સ્પોટ કહેવામાં આવે છે.ઘણી વખત તો વસા જામી જાય છે તેનાથી પાણી પણ પચતું નથી.
મળ મૂત્ર હમેશા લીવર ખરાબ હોવાનું સંકેત છે. અરે આપણે ઘણી વખત તો સમજીએ લીવર ખરાબ નથી પરંતુ પાણીની ઉણપથી આવું થયું છે.જો પોલીયાનો રોગ છે તો તેનો અર્થ છે કે લીવર માં ખરાબી આવી ગઈ છે.
લીવરમાંથી વહેતું એન્જાઈમ બાઈલ નો સ્વાદ કડવો હોય છે, જયારે મોઢામાં કડવાશ આવવા લાગે ત્યારે સમજી જવું જોઈએ કે લીવરમાં કઈક ખરાબી આવી ગઈ છે અને બાઈલ મોઢા સુધી આવી જાય છે,પેટમાં સોજો આવવાનો અર્થ છે કે લીવર મોટું થઇ ગયું છે.
લીવર સ્વસ્થ રાખવાના ઉપાય :
અગર જો લીવર ને તંદુરસ્ત રાખવુ હોય તો ટાઈમસર ઊંઘ લેવી ખુબ જ આવશ્યક છે. આવી વ્યક્તિ ઓ રાત્રી ના મોડા સુધી જાગે છે અને અગાઉ ના દિવસે થાક અનુભવે છે. પણ જો આ સમય મા ન ઊંધો તો તમારા શરીર માટે ખુબ જ નુકસાન કારક સાબિત થાય છે. તો તંદુરસ્ત રહેવા માટે બધા એ 11 વાગ્યા પહેલા ઊંધી જવુ હિતાવહ છે.
તળેલું ભોજન વધુ ન ખાવ. સેચુંરેટેડ ચરબી વાળા ખાદ્ય પદાર્થો જેવા કે ચીજ, બટર અને પોર્ક, લેમ્પ વગેરે ઓછામાં ઓછા લો. રીફાઇન ખાંડ પણ ન લેવી જોઈએ.ઋતુના ફળ, શાકભાજી સાથે સાથે નટ્સને ભોજનમાં ઉમેરો કરો.અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછા પાંચ દિવસ કસરત જરુર કરો. તેમાં યોગ, એરોબીક્સ, દોડવું અને વેટ ટ્રેનીંગ કરી શકો છો.
લસણ નો ઉપયોગ:
લસણ તેના સમૃદ્ધ એન્ટીઑકિસડન્ટ ગુણધર્મો માટે જાણીતું છે. લસણ એલિસિન ધરાવે છે, જે શ્રેષ્ઠ જાણીતા એન્ટીઑકિસડન્ટ્સ પૈકીનું એક છે. તે ઓક્સિડેટીવ નુકસાનથી શરીરની સુરક્ષામાં મદદ કરે છે અને યકૃતને ઉત્તેજિત કરવા માટે ઉત્સેચકોને ઉત્તેજિત કરવામાં મદદ કરે છે જે બદલામાં યકૃતને નુકસાન પહોંચાડી શકે તેવા ઝેરી પદાર્થોને બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે.
હળદર નો ઉપયોગ :
હળદરમાં કર્ક્યુમર કહેવાય છે. કર્ક્યુમિન તેના સમૃદ્ધ એન્ટીઑકિસડન્ટ, બળતરા વિરોધી અને એન્ટિ-બેક્ટેરિયલ ગુણધર્મો માટે જાણીતા છે. હળદર બળતરા ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને ઓક્સિડેટીવ તણાવ આમ યકૃતને કોઈ પણ પ્રકારના રોગથી અટકાવે છે.
લીલા શાકભાજી નું સેવન :
ગાજરમાં આવશ્યક વિટામિન્સ, ખનિજો, અને ડાયેટરી ફાઇબર હોય છે. ગાજર રસના ગ્લાસને પીવાથી આમ યકૃતમાંથી ફેટી એસિડ અને ઝેરી પદાર્થોને ઘટાડવામાં મદદ મળે છે. લીલી ચા કેટેચિન ધરાવે છે, એક મહત્વપૂર્ણ પોલિફીનોલ જે યકૃતમાંથી ઝેર દૂર કરવા અને તેમને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદ કરે છે. નિયમિત ધોરણે 2-3 કપ લીલી ચા પીવે છે.
એવોકેડો સ્વસ્થ ચરબીથી સમૃદ્ધ છે અને તેના બળતરા વિરોધી અને એન્ટીઑકિસડન્ટ ગુણધર્મો માટે પણ જાણીતા છે. નિયમિત ધોરણે અવેકાડોઝના 3-4 સ્લાઇસેસનો ઉપયોગ કરીને કોઈ યકૃતને નુકસાન પહોંચાડવામાં મદદ કરે છે.
પાંદડાવાળા લીલા શાકભાજી જેવી કે સ્પિનચ, લેટીસ અને મસ્ટર્ડ ગ્રીન્સ તેના એન્ટીઑકિસડન્ટ અને બળતરા વિરોધી ગુણધર્મો માટે જાણીતા છે. આ ઉપરાંત, પાંદડાવાળા લીલા શાકભાજી ફાઇબર, સમૃદ્ધ વિટામિન્સ અને કેલ્શિયમ સમૃદ્ધ છે. તેને નિયમિત ધોરણે લીલી પાંદડાવાળા શાકભાજીના કપ ખાય તે બિંદુ બનાવો.
અખરોટ અને બદામ જેવા નટ્સ સ્વસ્થ ચરબીથી સમૃદ્ધ છે અને તેના બળતરા વિરોધી ગુણધર્મો માટે જાણીતા છે. દૈનિક ધોરણે લગભગ 8-10 બદામ અને અખરોટનો વપરાશ કરીને યકૃતને રોકવામાં અને તેમને તંદુરસ્ત રાખવામાં મદદ કરે છે.
સફરજન યકૃતને થતું નુકશાન અટકાવવા માટે મળ્યું છે. સફરજનમાં રહેલા પોલિફીનોલ્સ યકૃતમાં કોઇ પણ પ્રકારના બળતરાને રોકવામાં મદદ કરે છે, આમ યકૃતને વિવિધ પ્રકારની રોગો જેવા કે હેપેટાયટિસથી રક્ષણ મળે છે.